Trên mảnh đất Yên Bái, không chỉ có dân tộc Thái Mường Lò biết hát khắp mà dân tộc Tày cũng có hình thức sinh hoạt độc đáo đó. Ngoài ra, người Tày Yên Bái còn hát coọi. Hát khắp là “đặc sản” của người Tày Lục Yên, thì người Tày Yên Bình có hát coọi.
Trang phục thiếu nữ Tày Yên Bình.
Trong những dịp cưới xin, lễ hội, du xuân, trai thanh nữ tú đã hát đối đáp nhau để rồi “vương” lại bao nỗi nhớ nhung, hát để thay cho lời chào hỏi, ước hẹn, bằng cả tấm lòng của mình để kết nên tình yêu đôi lứa.
Mẹ dạy con gái những điệu khắp coọi.
Nếu quan họ của dân tộc Kinh vùng Bắc Ninh, các liền anh, liền chị có tình cảm, hát đôi với nhau không được phép lấy nhau thì ở đây người Tày hát khắp coọi là đi đến hôn nhân bền chặt.
Hát khắp khi lên giọng “ứ ơi” ngân dài rồi bắt vào lời hát luôn, còn hát coọi “ứ ơi ứ hợi” lên xuống để đủ độ ba nhịp mới bắt vào lời hát. Lời hát được chắt lọc hình thành trong lao động sản xuất, mượn hình ảnh hoa lá, ánh trăng, sông suối. Các loại hoa như hoa mạ, hoa bưởi, hoa phặc phiền…; chim có chim én, chim khảm khắc…
Trong lời hát khắp, hát coọi người ta mượn cỏ cây hoa lá để gửi tình gửi cảnh vào đó, diễn tả nỗi nhớ bạn lúc buồn da diết, lúc vui náo nức như tiếng vọng của núi non, của chim khảm khắc lẻ bạn, tâm tình với người mình thương nhớ. Các cụ già kể lại rằng, thời trai trẻ của mình đã hát đối đáp say sưa thâu đêm suốt sáng không biết mệt, đến đêm thứ ba phải có bài hát gọi vía quay về, nếu không hồn vía theo nhau xuống long cung không có loại thuốc nào cứu chữa nổi. Trong hát khắp coọi giao duyên ở người con gái bao giờ cũng kiệm lời hơn đợi bên trai lên giọng đến đôi lần, bên gái cảm thấy “lọt tai” tương xứng mới lên tiếng. Trước ngổn ngang đường vào xóm ngõ, bên trai có người lên tiếng:
“Con đường ba mươi ngả / Bản người chín mươi lối / Ba mươi lối về vòng/ Chín mươi lối về chụm/ Chỉ đường anh thăm bản táng mường em ơi…” (Sam síp qué tàng lạu / Cảu síp tó bản cần / Sam síp tó pây vòng / Cảu síp tàng mà cáp / Chỉ tàng hẩu pí thăm bản dương mường noọng nỏ).
Thấy bạn gái đang cầm đon mạ cấy ở ruộng người con trai hát:
“Em ơi bó mạ bao nhiêu nhánh/Để anh cung một nhánh được không? (Noọng hợi co chả kỷ lai theo/ Hâử pí chung co đeo đảy bấu).
Hoặc thấy bạn gái nón đội đầu:
“Em ơi! Nón cọ hay nón bạc/ Nón này đội hai người được không/ Đội được cho anh chung lối bước…” (Noọng hợi! Chúp cọ lụ chúp ngần/ Chúp nạy thủm soong cần đảy bấu / Thủm đảy pí so pậu nèm tàng).
Bên trai cứ tiếp tục hát, khi thấy không thể không cất lời đáp lại là không nên. Lúc này người con gái mới lên tiếng :
“Ơn anh ở khác bản lại thăm / Ơn người từ khác mường mới đến / Lời hay em không cho rơi giát /Lời ngọt em không để rơi bùn / Em đem vào hòm bạc em khóa / Hôm nào về nhà chồng mới mở…” (Ơn pí dú táng bản mà dương / Ơn cần dú táng mường mà quá / Cằm đây noọng bấu hẩử tốc phạc / Cằm mịac noong bấu hẩử tốc tồm / Nọong au khảu hòm ngần noọng khỏa /Vằn hâư noọng mừa mả còi khay…).
Muốn dừng lại bản để hát tiếp khi chiều đã buông xuống:
“Anh bước đến đầu bản chiều tà / Tay áo vẫy mặt trời không lại / Mặt trời đã vội vã về tây…/ Thân anh người cách xứ hỏi han / Ơn chủ có lòng thương thân thiết / Cho chúng tôi nghỉ trọ được không?…” (Dám mà thâng hua bản chại đăm / Khen sửa quắt tha vằn bấu tẻo / Tha vằn te khảm kéo mừa tây / Thân pí cần cách lặm so sam / Ơn chủ mì tọng thương thân thiết / Hẩu boong khỏi so tổ đảy bấu).
Người con gái đã khiêm tốn mời khách đến nhà mình:
“Nhà em cột sa nhân / dựng dỏng dảnh trên đường / giát nhà bằng cây nứa / không chê dặm là ở anh ơi” (Lườn noọng sâu mạy nẻng / tẳng dóng dénh nưa tàng / phạc lườn phạc mạy piao / thân pí bấu chê cài là dú).
Đây mới là đoạn dọc đường những lời ướm hỏi đã được người con gái đáp lại, mời tới chơi nhà. Cứ thế họ hát đối đáp nhau từ mừng bản, mừng nhà, mừng cây đa bến nước, mừng cánh đồng ao cá, cây cau vườn trầu, thăm hỏi cha mẹ, xin trầu, mời trầu đến hát đối đáp nhau về hoa. Nam than, nữ ước du xuân xuống chơi long cung rồi hát rủ nhau lên xem số, chơi chim én, hát biệt bạn chia tay. Hát một đêm không hết hát tiếp các đêm sau. Có điều liên quan tới những trang “Khảm hải” (vượt biển) đã có ở vùng này. Những bài khắp coọi cũng rủ nhau lên thuyền dạo cảnh biển hồ.
“… Em xin mừng bến sông vực thẳm/ bè mảng người nhộn nhịp lại qua / thuyền nhỏ đánh cá nơi sông biển / thuyền to chở vòng xuyến bạc vàng …/ tiền bạc không có qua với bạn / một thân mình vò võ tương tư..” (Noọng đảy chồm biển hà vằng xanh / lừa pè nhộn pền danh lai lẳm / lừa nọ cần tức pia hải hố / lừa luông cần to của kim ngần…/ ngần bấu chèn nạy hắt dượng rừ / thân noọng hác tương tư khỏ nghị ).
Tất nhiên là dịp bạn trai mời bạn gái bước xuống thuyền cùng dạo cảnh:
“Mời em ngồi mảng bioóc cho an / mời em tựa thuyền hoa cho vững / hai ta cùng dạo chốn cảnh tiên / …” (Mời noọng nẳng tảng biooc hẩư an / mời noọng inh lừa va hẩử định / soong làu sày dạo chốn cảnh tiên).
Sau cuộc dạo chơi đó, khi đã đỗ bến bờ người con gái hát trả ơn:
“Ơn anh chèo mảng bioóc được an / ơn anh đưa thuyền hoa giúp noọng / mười lần ơn xin trả ơn người / có bạc em trả anh đầy rá / có ngựa em thưởng anh cả yên / có lụa em trả anh cả thước/ chẳng có bạc em thưởng lời cho quan / chẳng có ngựa em thưởng tiếng cho người / cầu mong anh sớm nên gia thất/ nguyện cho người nhà cửa giàu sang…” (Ơn pí chèo lừa bioóc đảy an / ơn pí chèo lừa va súng noọng / síp ơn đé noọng bái ơn cần / mì ngần noọng nhằng thưởng tằng rả / mì mạ noọng nhằng thưởng tằng an / mì loàn noọng nhằng thưởng tằng thước / bấu mì ngần noọng thưởng pác hẩử quan / bấu mì mạ noọng thưởng cằm hẩử pí / pảo pí hẩử pền dảo éng bươn / pảo hẩử pì pền lườn sung túc…).
Ngày tháng qua đi những lần hát giao duyên đã dệt nên tình chồng vợ. Cũng có những đôi yêu nhau mà chẳng lấy được nhau, họ đã hát lời biệt bạn:
“Ngọn diễn tiếng vàng anh thỏ thẻ / Thương nhau rồi chẳng lấy được nhau / Em về còn mười đôi chín bạn / Anh về là vò võ một thân / Cất lời xin được nói cùng em / Giờ này mình còn hát với nhau / Lát nữa hai hồn đâu cách biệt / Tựa như chim ăn trái lìa tổ / Xa nhau biết bao giờ gặp lại / Giống như bụt nơi chùa bỏ hương/ Xa em bao tháng ngày thấy mặt / Xa anh về khác xứ hãy thương / Giờ em lập gia đình khác bản / Mỗi tối em buông màn vào ngủ / Em hãy sắp thêm gối cho anh / Vía anh luôn bên mình kết bạn / Ngộ nhỡ anh mơ thấy cũng nên / Bữa ăn đặt xuống mâm hai đũa / Trầu cau đặt vào nơi hẹn ước / Vía anh luôn bên bạn vía nàng / Anh nhắm em đường xa nhớ nhé!” (Vàng anh chếp chai mười tiểng sáy / Thương căn là bấu đảy pền đôi / Noọng mừa nhằng síp đôi cảu ban / Pí mùa là lãng đạng một thân / Cất tiểng đuổi kình châm bạn hản / Giờ này là nhằng cảng đuổi căn / Dếp nọi thêm soong khoăn lại piạc / ý như nộc kin mác tả lằng / Pịac noọng chắc kỷ bươn hăn nả / phít pí pây táng xạ cỏi thương / Giờ noọng tẻo định lườn táng bản / Piầu giá noọng khang mản khảu nòn / Noọng cỏi chứ tặt mon hẩử pí / Khoăn pí pậu noọng nhí khừn vằn / Ngộ vạ pí phăn hăn bấu lụ / Chin khảu tặt soong thú lồng bâm / Nhàu mác còi tặ lồng tin mản / Khoăn pí mừa kết bạn đuổi nàng / Pí sắng noọng khảo bang cỏi chứ).
Cứ thế, những câu hát, lời ca truyền từ đời này sang đời khác để ngân lên mỗi dịp tết đến xuân về hay tại các lễ hội, cưới xin để cho nam thanh, nữ tú nên duyên chồng vợ. Song giờ đây, trước sự khắc nghiệt của thời gian và vòng xoay của kinh tế thị trường, thế hệ trẻ người Tày Yên Bái không phải người trẻ nào cũng biết hát khắp cọi. Cần lắm, việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy không chỉ bản sắc văn hóa người Việt nói chung mà của cả dân tộc Tày vùng sông Chảy Yên Bái nói riêng.
